Begeleider als bruggenbouwer bij de inclusieve samenleving

Is de inclusieve samenleving realistisch of utopisch? Een discussie die onderhand zo’n drie decennia lang actueel is in onze sector. Orthopedagoog Lot de Swart beschrijft vanuit de geschiedenis waarom inclusie tijd kost, en hoe begeleiders hieraan hun bijdrage kunnen leveren. | Fotografie Annabel Jeuring

De vorige eeuw is vanuit een sociale ideologie de verzorgingsstaat ingericht. Er kwamen grootschalige voorzieningen voor kwetsbare groepen zoals ouderen en mensen met een psychische, lichamelijke of verstandelijke beperking. Voornamelijk voorzieningen afgezonderd van het maatschappelijke leven.

Later veranderde de opvatting over zorg voor deze kwetsbare groepen. Ook zij hebben recht op een zichtbare plek in de maatschappij en om volwaardig deel te nemen aan het dagelijkse leven. Rond de eeuwwisseling werd een heel aantal geïnstitutionaliseerde terreinen –vrij radicaal- opgeheven. Bewoners kregen huisvesting in een normale wijk.

Daar kwam direct kritiek op. Onderzoeken wezen uit dat mensen met een verstandelijke beperking die waren verhuisd naar een woonwijk vereenzamen, juist in de wijk. Dat ze er niet op uit kunnen, weinig sociale contacten hebben en dat de mensen van de samenleving hun komst eerder lastig vinden dan verrijkend.

Is inclusie mislukt?
Al gauw werd gezegd: inclusie is een mislukt probeersel. Mensen met een verstandelijke beperking hebben er niets aan om te wonen in de wijk en de maatschappij zit ook niet op te wachten op hen. Conclusie: Hup, terug de bossen in!

‘Begeleiders die werkten op een terrein waren niet gewend om ineens de maatschappij in hun werk te betrekken’

De vraag is of die conclusie niet te snel getrokken is. Toen rond de eeuwwisseling mensen met een beperking van de instellingsterreinen verhuisden naar de wijk, was dat in een tijd dat mensen met en zonder een verstandelijke beperking al bijna een eeuw waren ‘ontwend’ aan elkaar. Ook begeleiders die werkten op een terrein waren niet gewend om ineens de maatschappij in hun werk te betrekken. Om dan van hen en van de mensen in de samenleving te verwachten dat participatie vanzelf gaat en dat iedereen elkaar met open armen staat op te wachten is misschien, in retrospectief, iets te idealistisch.

Ontmoetingen gaan niet vanzelf
Ikzelf werk bij Estinea op een plek voor mensen met een intensieve zorg- en begeleidingsvraag. Vroeger was dit ook een vrij geïsoleerde plek met weinig uitwisseling met de mensen van de aangrenzende woonwijk. Inmiddels is er steeds vaker, vanzelfsprekender en diepgaander contact tussen mensen met- en zonder beperking. Die ontmoetingen gaan, na al die jaren van apart zijn van elkaar, weliswaar niet vanzelf. En dit geldt wellicht meer voor de plekken die eerder een soort terrein waren. Dat dit tijd kost is, vanuit een historisch perspectief bekeken, niet meer dan logisch.

‘Maarten kan zijn werk voor de makelaar doen dankzij begeleider Nico die de contacten legt’

Inmiddels worden er sport- en spelmiddagen georganiseerd met de basisschool in de beleeftuin van de bewoners en zijn kinderen en bewoners gewoon samen aan het genieten van een fijne middag. Ik zie hoe trots Maarten is om de makelaar te helpen ‘Te Koop’ borden in en uit tuinen te plaatsen; hoe gezellig Maaike het vindt om brieven rond te brengen in de buurt, meteen wat kletspraatjes makend met de buurvrouw die dat minstens zo gezellig vindt als Maaike. Dit alles was een aantal jaar geleden echt nog niet zo normaal als nu.

Maarten plaatst samen met begeleider Nico ‘Te koop’-borden in en uit tuinen, in de hele regio waar de makelaar, een kennis van Nico, huizen verkoopt. Maarten is een sterke vent en hij is graag met fysieke klussen bezig. Bovendien vindt hij het fijn om iets te kunnen betekenen voor een ander. Een mooi voorbeeld van hoe je als begeleider je netwerk inzet voor participatie en aansluit bij wat iemand graag doet

Begeleider als tolk
Er zijn schoorvoetend steeds meer verbindingen, we ondergaan het ongemak daarin en begeleiders zijn zich ook meer bewust van hun eigen rol in het al dan niet slagen van participatie. Want zoals altijd zijn het ook nu de begeleiders die het verschil maken. Die de kansen zien en die zichzelf als tolk opwerpen om mensen met en mensen zonder beperking elkaar beter te laten verstaan.

Maarten kan zijn werk voor de makelaar doen dankzij Nico die de contacten legt; Maaike kan haar postwerkzaamheden doen dankzij Luka die de kans voor haar zag. Na 25 jaar is bruggenbouwen een onderdeel van je professie geworden.

Ongemak en drempels overwinnen
Ik zie ook nog steeds het ongemak dat ontstaat bij (nieuwe) ontmoetingen, de letterlijke en figuurlijke maatschappelijke en sociale drempels die begeleiders en bewoners over moeten, de zoektocht naar vrijwilligers om samen naar de markt of een festival te gaan. En die worstelingen zullen we voorlopig blijven hebben. Maar als geen ander weten bij uitstek mensen met een beperking drempels te overwinnen; en hun begeleiders hoe zij hen hierbij een handje kunnen helpen.

De weg naar participatie na zo’n lange tijd van institutionalisering kost tijd. Dus laten we die nemen en laten we ook eens kijken naar al die dingen die goed gaan, waar mensen wederzijds genieten van elkaars aanwezigheid.

Participatie gaat niet vanzelf. Net als op alle andere levensdomeinen zijn mensen met een verstandelijke beperking afhankelijk van anderen om het te kunnen. En dus ook als het gaat om participeren. Begeleiders zijn cruciaal hierin; zij kunnen bij uitstek helpen de brug te slaan.

En laten we een voorbeeld nemen aan kinderen en mensen met een verstandelijke beperking zelf; hoe gemakkelijk zij participatie eigenlijk maken. Als we zorgen dat zij veel meer opgroeien met elkaar; dan hoeven we op latere leeftijd ook niet meer te wennen aan elkaars verschillen.  |  Lot de Swart
Podcast
Luister ook aflevering 5 van de Klik-podcast, waarin Lot in gesprek gaat over de participatie van mensen met een verstandelijke beperking met Marijke Malsch, onderzoekers Gustaaf Bos en Nienke Dokter en begeleiders Luka Doppen en Gerard Nass:

Meer over de Klik podcast via www.klik.org/podcast of beluister deze via je favoriete podcastapp en abonneer je om op de hoogte te blijven van nieuwe afleveringen.