Heijkoop: Van een vertroebelde naar ontdekkende blik op de cliënt

Als er sprake is van probleemgedrag bij mensen met een verstandelijke beperking, raakt de blik van begeleiders vaak vertroebeld. Jacques Heijkoop legde op een studiedag van Klik uit hoe je in deze vastgelopen situaties weer het zelfvertrouwen van begeleiders en de cliënt versterkt met ontdekkend kijken.

Slaan, liegen, hoofd tegen de muur bonken, spullen gooien, zichzelf verwaarlozen. Een aantal schrijnende voorbeelden die de deelnemers aan de bijeenkomst geven van gedrag van cliënten dat over grenzen gaat.

“De situatie is vastgelopen, niet de persoon,” begint Heijkoop. “De kijk op de persoon is vertroebeld geraakt, waardoor begeleiders er niet meer goed voor iemand kunnen zijn.”

Positieve ambitie
Zijn methode heeft een positieve ambitie, benadrukt hij: “Ik ga er van uit dat in dít team en bij deze cliënt de mogelijkheden aanwezig zijn om te zorgen dat het weer beter met iemand gaat. Dat heb ik niet op een zolderkamer bedacht, maar is puur gebaseerd op ervaringen in de praktijk en intuïtie.”

Kortweg typeert hij de methode Heijkoop als volgt:

• Je sluit aan bij wat er is (aan capaciteiten in het team, bij de cliënt)
• Je gaat sámen op weg
• Ieders inbreng doet ertoe
• Het perspectief is toename van zelfvertrouwen en eigenwaarde.

Daar heeft de methode een aantal instrumenten voor die begeleiders helpen bewust te worden van de eigen mogelijkheden van cliënten en hun begeleidingskwaliteiten te ontwikkelen, namelijk:

• Ontdekkend kijken: aansluiten bij de eigen wijze van de cliënt
• Videotraining: eigen maken van begeleidingskwaliteiten
• Functioneringsprofiel: onderkennen van over- en onderschatten van cliënt
• (Herstel van de) Relatiedynamiek
• Probleemoplossend samenwerken, probleemgedrag als kans voor het extra versterken van het zelfvertrouwen.

Empathie
“Merkwaardig is dat er wel een dik dossier is van wat iemand niet kan. Het leuke aan ontdekkend kijken is dat je wisselt van standpunt, de basis van empathie.”

Heijkoop laat als introductie van Ontdekkend kijken een vogeltje zien dat nieuwsgierig voor een grote cameralens zit. Een prachtig plaatje dat tegelijkertijd een aantal elementen van de methode verbeeldt, legt Heijkoop uit. “Dit kwetsbare wezen, dat in iedereen aanwezig is, zit voor het oog van de lens. En die camera helpt je ontzettend genuanceerd te kijken.”

'Naarmate je genuanceerder kijkt, kom je dichter bij het individu'

Waar zorgverleners vaak leren om allemaal hetzelfde beeld over één persoon te hebben, noemt Heijkoop dit vloeken bij Ontdekkend kijken: “Juist het samen kijken, het feit dat je met meerderen bent, maakt het rijker. Iedereen ziet wat anders.”

Hij maakt een uitstapje naar de ethologie, zijn achtergrond en inspiratie voor de methode: “Wetenschappers die bijvoorbeeld visjes bestuderen, zien in een ogenschijnlijk uniforme school vissen ook allerlei verschillen. Naarmate je genuanceerder kijkt, kom je dichter bij het individu en daarmee de interactie die iemand met anderen aangaat.”

Onbevangen|
“Als volwassene is dat lastig omdat je niet meer de onbevangen blik hebt die je als kind had,” reageert iemand. “De vertaling daarvan is mindfulness,” zegt Heijkoop. “De kunst is met aandacht in het moment te zijn.”

'Als je een vertrouwensband opbouwt, groei je in jezelf door de ander'

Vervolgens geeft hij uitleg over het relationele perspectief op welzijn. “Je ontwikkelt jezelf op basis van de steun die je kan verwachten van de ander. Als je een vertrouwensband opbouwt, groei je in jezelf door de ander. Naarmate dit zelfvertrouwen groeit is er meer afstand mogelijk tot de ander. Maar de afhankelijkheid blijft, er kan nooit sprake zijn van loslaten. Afstand en nabijheid in een relatie variëren ook, bij ziekte wil je de ander bijvoorbeeld weer dichter in de buurt hebben.”

Een van de deelnemers aan de studiedag noemt daarbij de onzekerheid die je als begeleider kunt hebben als het een collega bijvoorbeeld wel lukt een cliënt uit bed te krijgen, en jou niet. “Dat contact met de cliënt mag verschillend zijn, het is mensenwerk, geen ideaalbeeld. De zorg bestaat vaak uit normen, die kant moet je op. Maar je hoeft je niet te spiegelen aan je collega, je mag beide jezelf zijn, dat is gezonde menselijke variatie,” reageert Heijkoop.

Erkennen van onmacht
“Als het ‘zelf’ dan toch beschadigd raakt, is er vaak de focus op wat er mis gaat en neemt de lading van het conflict en het onderlinge wantrouwen toe. Erken dan dat je zelf als begeleider ook over grenzen gaat, en bijvoorbeeld terug schreeuwt of iemand net te stevig vastpakt,” zegt Heijkoop. “Geef toe in je team dat je zelf soms ook te ver gaat. Als dat er niet mag zijn neemt de onzekerheid en angst alleen maar toe en verdwijnt het plezier naar de achtergrond.”

'Als de één vooruit gaat, ontstaat er bij de ander ook beweging'

“Je moet eerst met elkaar herstellen van de klappen, dan pas kun je gericht zijn op de cliënt. Ontdekkend kijken is gericht op het herstel van begeleider en cliënt. Als de één vooruit gaat, dan ontstaat er bij de ander ook beweging.”

Beschrijven
In een kijkoefening leren de deelnemers aan de hand van een observatieschema nauwkeurig te beschrijven wat ze zien en daarin betekenissen en verklaringen te onderscheiden van

• Blik: hoe kijkt iemand
• Gezichtsuitdrukking
• Hoofdhouding
• Lichaamshouding
• Hand/arm beweging
• Voortbewegen
• Geluid/spraak
• Ruimtelijke positie
• Sociale patronen
• Ander opvallende onderdelen, bijvoorbeeld mondbewegingen

Zo ontleden ze het gedrag van Céline in de film ‘De kinderen van de Hondsberg’, die spuugt en dwarsligt bij haar begeleidster Chantal bij het aan tafel gaan. “Toch pakt ze ook een paar keer de arm van Chantal”, merkt iemand op. “Als je ziet dat ze contact zoekt in plaats van afweert, ga je anders handelen,” zegt Heijkoop.



De aanwezigen geven tips hoe je de situatie kunt doorbreken, en in de film is vervolgens te zien hoe Chantal en Céline dit zelf al lukt. Je hoeft dus niet te ver naar de oplossing te zoeken, stelt Heijkoop, vertrouw er op dat die mogelijkheid al bij cliënt en begeleider aanwezig zijn en richt daar je onderzoek op. “Je ziet in het vervolg van de film dat Céline nu meedoet, en Chantal weer contact weet te maken,” legt Heijkoop uit. “Hierdoor gaan ze een volgende situatie met meer vertrouwen tegemoet.”

'Voorwaarde is dat alle betrokkenen gemotiveerd zijn en instemmen met het traject'

Bewustwording en inzicht
Tot slot geeft hij nog uitleg over het traject Ontdekkend kijken, dat bestaat uit

• twee werkbijeenkomsten waarin het team werkt aan meer bewustwording en inzicht, en
• een derde werkbijeenkomst waarbij je de eigen wijze van de cliënt met elkaar inventariseert, en vervolgens voorbeelden benoemt waarmee je al ‘Aansluit bij’, ‘Aanpast bij’ (rekening houdt met) en ‘Afstemt op’ die typisch eigen wijze (Triple A).

Enkele voorwaarden hierbij volgens Heijkoop: de bijeenkomsten zijn met niet meer dan 12 man en duren niet langer dan 2 uur. Voorwaarde is dat alle betrokkenen gemotiveerd zijn en instemmen met het traject. Bij het bespreken van videobeelden laat je eerst de gefilmde begeleider aan het woord, zodat deze zich veilig voelt en de situatie kan toelichten.

'Als je kijk verandert, verandert ook je manier van contact maken'

Tijdens de studiedag bootst Jacques kort zo’n bijeenkomst na door een fragment uit de documentaire ‘Jeroen, Jeroen’ te beschrijven. “De bedoeling is uiteindelijk dat je deze manier van kijken gaat generaliseren en in de dagelijkse praktijk toepast. Want als je kijk verandert, verandert ook je manier van contact maken.”

Heijkoop besluit: “De kern van de kwaliteit van begeleiders is het versterken van zelfvertrouwen en eigenwaarde van de cliënt. Daarvoor heb je een belangstellend oog nodig, geef je ruimte aan de eigen wijze van de persoon, en daarbij doet ieders inbreng ertoe. Dan groeien de gedeelde interesses en ervaringen tussen de cliënt en de belangrijke ander.”  |

Verslag van de Klik studiedag Ontdekkend kijken door Jacques Heijkoop op 12 april 2016 in Utrecht. Lees meer over het boek Ontdekkend Kijken - Basisboek Methode Heijkoop. Uitgegeven door de Heijkoop Academy, www.heykoop.nu. Prijs € 37,75. Klik schreef een samenvattend artikel over deze uitgave: Jacques Heijkoop vertelt over het ontstaan van zijn methode*

Meer langere artikelen lezen over de ondersteuning van mensen met een verstandelijke beperking? Word abonnee van Klik.