Stilstaan bij onveiligheid in de gehandicaptenzorg

Wat maakt dat mensen met een verstandelijke beperking én hun begeleiders zich onveilig voelen? Door stil te staan bij de bron van die onveiligheid kom je verder in het ombuigen van het gedrag dat hieruit voortkomt, vertelde docent Geert Bettinger op de Klik studiedag van vrijdag 10 maart.

Geert Bettinger werkte in de gehandicapten, ouderen- en gezinszorg, was incesttherapeut en docent op een Roc. Hij schreef het boek ‘Door stil te staan, kom je verder’, waar Klik hem vorig jaar over interviewde. Vrijdag 10 maart sprak hij hierover op een inspirerende studiedag bij In de Roos in Den Bosch.

“Mensen in de zorg zijn ‘doeners’. Daardoor mist vaak de reflectie in hun werk. Begeleiders willen de gouden tip: zeg mij wat ik moet met dit gedrag van cliënten,” begint Bettinger de Klik-bijeenkomst. “Die gouden tip is er dus niet. Stilstaan bij waar gedrag vandaan komt kost tijd, maar maakt het leven van cliënten uiteindelijk gemakkelijker.” Dat blijft een zoektocht, die Bettinger begon met twee vragen:

• Wat is de ideale hulpverlener?
• Wat is de ideale cliënt?

Natuurlijk kun je stellen dat deze niet bestaan, maar in je achterhoofd heb je dit plaatje wel zitten, stelde Bettinger. Een ideale hulpverlener ‘leest’ het gedrag van cliënten, kan goed observeren en aansluiten bij iemands’ gemoedstoestand, zo opperden de deelnemers. Je bent er voor iemand, hebt een luisterend oor en liefde voor je vak.

De ideale cliënt heb je verbinding mee, kan zich goed uiten, vliegt je niet naar de strot… Wat maakt dat de situatie vaak niet zo ideaal is en je iemand te lijf wilt gaan?

“Cliënten moeten iets met ons, maar hebben niet met iedere hulpverlener een klik, alleen dat kan al gedrag veroorzaken. En stel je ruikt gas, maar ik doe dit lokaal op slot, zeg dat je er niet uit mag. Uiteindelijk vliegt iedereen op zijn eigen manier mij aan om duidelijk te maken dat je je onveilig voelt.”

Signaal
“Zo geven cliënten met hun gedrag ook een signaal: door te slaan, schoppen, gillen, dreigen, bevriezen of automutileren. Dit gedrag vraagt iets van de hulpverlener, maar die reageren vaak alleen door het gedrag te stoppen en zien het signaal erachter niet.”

Bettinger geeft daarvan in zijn boek en op de bijeenkomst meerdere voorbeelden. Zoals een jongen die armkokers kreeg omdat hij op zijn hoofd sloeg. Toen hij met zijn hoofd tegen de muur ging bonken, kreeg hij ook nog een helm op. Als die af waren bij het wassen in de badkamer wist hij in een onbewaakt moment toch zichzelf te verwonden. Dit speelde in de jaren 70, toen ze nog dachten dat dit gedrag met een hersenoperatie aan te passen was. Na zo’n operatie kwam hij als zombie terug, en begon het gedrag uiteindelijk weer.

Negeren
“Tegenwoordig gaat dit beter, maar toch hoor ik nog vaak dat mensen zeggen: dit gedrag moet je negeren, het is aandacht vragen. Negeren doe je alleen weloverwogen, als je weet waar het gedrag vandaan komt en het beter is om er geen aandacht aan te schenken, zoals bij een kind dat een snoepje vraagt.”

‘Een valkuil is dat we cliënten en hun gedrag juist teveel accepteren’

Maar vaak zit er iets heel anders onder het gedrag, zo maakt Bettinger in een ander voorbeeld duidelijk. Een valkuil is ook namelijk dat we cliënten en hun gedrag juist teveel accepteren. Zoals bij een man die, vooral in de winter, bij de dagbesteding de hele tijd in zijn stoel heen en weer zat te wiegen en af en toe naar het raam liep en daar zijn wang tegenaan legde.

Niemand had last van hem, dat was Jan, dacht iedereen. Tot een stagiaire wilde weten waarom hij dat deed. Hij observeerde hem en ging letterlijk in zijn stoel zitten en deed hetzelfde. Hij ontdekte dat Jan het bloedheet had met zijn winterse trui, en de koude ruit gebruikte om af te koelen. Met wat luchtigere kleding verdween zijn gedrag.

“Leerlingen en stagiaires zijn verfrissend, wees als hulpverlener bereid om je door hen op een ander spoor te laten zetten,” aldus Bettinger.

Prikkels
Veel gedrag heeft te maken met het verwerken van prikkels, legt hij uit. Zoals een jongen die met glas gooide als hij overprikkeld was, het geluid maakte hem rustig. Of een cliënt die gilt omdat dat voor haar andere vervelende prikkels overstemt. In plaats van dit gedrag te verbieden, moet je zoeken naar welke prikkels iemand hinderen of juist helpen.

‘Veel in hun leven ligt onder een vergrootglas’

Bettinger behandelde vervolgens welke vormen van fysieke, sociaal-emotionele en seksuele mishandeling cliënten en begeleiders meemaken en wat de gevolgen hiervan zijn. “Door stil te staan bij wat jíj doet als je honger, dorst, verdriet, angst, onmacht voelt of het te warm of koud hebt, realiseer je dat bij cliënten hier ook veel gedrag uit voort kan komen,” zegt Bettinger. “Veel in hun leven ligt onder een vergrootglas en wordt voor hen bepaald: wanneer ze mogen eten, slapen, douchen. Terwijl wij daarin wel een keus hebben, en kunnen vluchten, huilen, eten snaaien als we ons rot voelen.”

Superieur
“Ik pleit er niet voor om al het gedrag maar te laten gaan, maar dat we wel meer beseffen dat we vanuit onze ‘superioriteit’ soms te veel uit voorzorg doen, omdat iets gezond is en verantwoord. En alles wat je probeert te reguleren of bevorderen uit de cliënt weer in nog meer gedrag. Ik eet ook meer chocola als mijn vrouw er niet bij is, maar alles wat cliënten doen wordt gezien.”

Een ondergeschoven probleem is: wat doet gedrag van cliënten met jou? We accepteren veel, omdat je weet dat cliënten het niet persoonlijk bedoelen. “Toch moet niet alles vergoelijkt en normaal gevonden worden, het is belangrijk dat je kan vertellen dat je geraakt bent door het gedrag en erkend wordt in wat je voelt. In plaats van dat je te horen krijgt: zag je dat niet aankomen? Dan is dit niet het geschikte werk voor je.”

Verfrissend, om gedrag als signaal te zien en terug te gaan naar de gewone menselijke behoeften, zo vatte een van de aanwezige zorgverleners de studiedag samen. “Zo logisch eigenlijk, maar we zijn helaas zo verblind geworden en staan veraf van het menselijke in de zorg tegenwoordig. De cliënt is een product geworden door de verantwoording aan zorgkantoren.”  |

Verslag Klik studiedag Signaalgedrag, vrijdag 10 maart 2017. Lees ook een eerder interview met Geert Bettinger. Of lees het boek ‘Door stil te staan, kom je verder’. Een andere kijk op ‘probleemgedrag’, Door Geert Bettinger. Uitgeverij Swp. Prijs € 24,90.

Meer langere artikelen lezen over de ondersteuning van mensen met een verstandelijke beperking? Word abonnee van Klik.