Wees duidelijk in seksuele voorlichting aan cliënten

Hoe komen mensen met een verstandelijke beperking aan informatie over seks? Welke belemmeringen komen ze daarbij tegen en waarom is juist voorlichting zo belangrijk? Studenten van de HAN (hogeschool van Arnhem en Nijmegen deden hier onderzoek naar en geven een top 4 van 'sucseks-factoren'.Illustratie gebaseerd op videoscribe.co

Iedereen kent het wel: praten over seks met een vriend, vriendin of partner. Over het algemeen komt men eenvoudig aan informatie over seks door te praten met mensen die men vertrouwd of door het raadplegen van internet. Voor mensen met een verstandelijke beperking is dit niet altijd zo vanzelfsprekend. Zij weten in de meeste gevallen niet wat ze moeten vragen en aan wie.

Daarnaast zijn mensen met een verstandelijke beperking veelal afhankelijk van hun ouders en/of professionals. Het merendeel van de ouders/professionals die worden geconfronteerd met vragen over seks, voelen zich overrompeld en negeren de hulpvragen van mensen met een verstandelijke beperking. Praten over seks met mensen met een verstandelijke beperking is dan ook niet zo vanzelfsprekend als iedereen denkt!

Seks is leuk
Wanneer aan mensen wordt gevraagd waar zij aan denken bij seks, worden vaak de woorden: intimiteit, geborgenheid en lekker vrijen genoemd. Als vervolgens aan mensen wordt gevraagd waar zij aan denken bij seksualiteit bij mensen met een beperking, dan worden woorden zoals: frustraties, gebrek aan kennis en misbruik genoemd. In het laatste geval wordt seksualiteit geassocieerd met iets negatiefs, terwijl seks voor iedereen leuk hoort te zijn.

Seksualiteit; niet van toepassing?
Mensen met een verstandelijke beperking hebben dezelfde behoeftes en rechten als ieder ander. Toch komt het in de praktijk vaak voor dat in een ondersteuningsplan 'seksualiteit; n.v.t' staat vermeld. Binnen de hulpverlening wordt weinig tot niet gesproken over seksualiteit. Professionals weten – met betrekking tot seksualiteit – niet goed hoe zij aan kunnen sluiten op de vragen en/of wensen van mensen met een verstandelijke beperking.

Erik Bosch, orthopedagoog en werkzaam als trainer en adviseur in de zorgsector binnen Nederland, België en Duitsland, vertelt dat er vaak handelingsverlegenheid heerst bij professionals. Er ontbreken vaak handvatten om goede voorlichting te kunnen geven aan mensen met een verstandelijke beperking. ''Hoe doe je dat nou eigenlijk, in gesprek gaan met mensen met een verstandelijke beperking over masturberen en met elkaar vrijen?'', aldus Bosch.

Verschil vrouw en man, hoe weet je dat dan?
Wat voor de ene persoon voor zich spreekt betreft seksualiteit, hoeft voor de ander niet vanzelfsprekend te zijn. Mensen met een verstandelijke beperking worden hierin regelmatig overschat, terwijl dit voor veel van hen een onbekend gebied is. ''Een cliënt praatte altijd met heel grof taalgebruik over pijpen, beffen en neuken.'' Wanneer iemand met deze woorden spreekt, wil het niet altijd zeggen dat diegene weet waarover hij/zij praat en wat het betekent.

Doordat mensen met een verstandelijke beperking weinig kennis hebben over seksualiteit, ontstaan er veel miscommunicaties op dit gebied. Erik Bosch gaf een voorbeeld van een man -genaamd Joost- van 40 jaar oud. Joost heeft zichzelf altijd afgevraagd waarom er mannen en vrouwen toiletten bestaan. Toen hij deze vraag aan zijn begeleidster stelde, liet de begeleidster hem een afbeelding zien van een naakt vrouwenlichaam en een afbeelding van een naakt mannenlichaam. Joost zag direct dat aan het vrouwenlichaam geen piemel zat, waarop hij vroeg: ''Vrouwen moeten toch ook plassen?''

Door het stellen van deze vraag kwam er een gesprek op gang waarvan Joost veel heeft geleerd. Zo kwam hij erachter dat vrouwen niet staand kunnen plassen, want dan loopt de plas overal heen. 40 jaar lang (!) heeft Joost niet begrepen waarom er verschillende toiletten bestaan voor mannen en vrouwen. Hoewel Joost een rijbewijs heeft en zelfstandig woont, heeft hij nooit begrepen dat een vrouw geen piemel heeft, omdat hij nooit de mogelijkheid heeft gehad om een vrouw naakt te zien, haar aan te raken, te strelen of zelfs met haar te vrijen.

Porno
Informatie over seks is tegenwoordig steeds toegankelijker, denk hierbij bijvoorbeeld aan het surfen op internet. Je kunt jezelf afvragen of deze informatie een realistisch beeld geeft van de werkelijkheid. Zo staat het internet bijvoorbeeld boordevol met vrouwonvriendelijke pornografie. Floris Bottinga - werkzaam als seksuoloog in Duitsland - vertelt dat hij veel hulpvragen van mensen met een verstandelijke beperking krijgt rondom het thema porno. Jongeren vragen zich bijvoorbeeld af waarom hun penis niet zo groot is als de penissen in pornofilms.

Volgens Floris is het belangrijk om directe informatie over te brengen aan de persoon. ''Ik moet als man zijnde deze jongeren altijd weer zeggen: Als jij zo met je vriendin wilt vrijen, ze dat waarschijnlijk maar één of twee keer zal doen.'' Mensen met een verstandelijke beperking zijn kwetsbaar en zij beschouwen pornografie al gauw als de werkelijkheid. In dat kader is het belangrijk om hen een goede seksuele voorlichting te geven van de werkelijkheid.

De kracht van informatie overdracht
Om aan te sluiten bij de werkelijkheid is het van belang om mensen met een verstandelijke beperking inzicht te geven in wat wel en niet gepast is. Als je bijvoorbeeld 's nachts het licht aan hebt in de woonkamer en je kijkt naar buiten kun je daar niets zien. Behalve de buren, die kunnen wel van buiten naar binnen kijken. Hier had een stelletje, beiden verstandelijk beperkt, dat zelfstandig woonachtig was in een reguliere woonwijk geen rekening mee gehouden. Waardoor de buren mee konden genieten van hun sekspartij. Het liep zelfs zo uit de hand dat het stelletje tijdens het liefdesspel gefilmd werd door glurende buren.

Door het aanreiken van concrete informatie aan mensen met een verstandelijke beperking worden zij hier meer op voorbereid. Om als professional zo concreet mogelijk informatie over te dragen aan deze doelgroep, is het belangrijk om beeldmateriaal te gebruiken. Het werkt bijvoorbeeld niet om een bezem te gebruiken tijdens de uitleg hoe men een condoom gebruikt om veilig te kunnen vrijen.

Seks is fijn, maar waarom kan dat niet voor iedereen zo zijn?
Seksualiteit hoort leuk te zijn maar volgens Erik Bosch hebben 60% van de mensen met een verstandelijke beperking te maken gehad met seksueel grensoverschrijdend gedrag. Dikwijls zijn mensen met een beperking minder weerbaar en minder assertief waardoor zij extra risico lopen om slachtoffer te worden van seksueel misbruik. Het is belangrijk dat dit besproken wordt door het geven van seksuele voorlichting.

Berthe Lammers - trainer seksualiteit - gaf een schrijnend voorbeeld van een vrouw waarbij zij door middel van voorlichting seksueel misbruik heeft gesignaleerd. Tijdens het geven van de voorlichting liet zij de vrouw een foto van een mannelijk geslachtsdeel zien. De vrouw begon meteen met een pen op de foto te krassen. Hierop volgend werd direct actie ondernomen.

Mensen met een beperking hebben minder kennis van hun lichaam en van wat wel en niet hoort. Hiervoor is juist het geven van voorlichting van belang om deze mensen weerbaar te maken voor alle invloeden van buitenaf. |

Top 4 SucSEKSfactoren
1. Aanpassen op het individu
Pas de seksuele voorlichting aan op het niveau, de vaardigheden en het functioneren van de cliënt. Aandachtspunten voor professionals zijn:
• Zorg voor een logische opbouw;
• Pas taalgebruik aan;
• Vraag door;
• Herhaal en vraag om bevestiging;
• Creëer een veilige sfeer;
• Bekrachtig de cliënt positief.

2. Concreetheid en visualisatie
Maak gebruik van visualisatie door middel van concreet materiaal. Cliënten houden beelden beter vast dan woorden. ''Woorden zijn vluchtig, ze zijn weg zodra ze zijn uitgesproken.''

3. Verschillende werkvormen
Maak gebruik van verschillende werkvormen zoals foto's, tekeningen, computeranimatie of het gebruik van voorwerpen als een kunstpenis of kunstvagina. Kijk hierbij wat aansluit bij de cliënt.

4. Thema's
Maak gebruik van verschillende thema's zoals homoseksualiteit, lichamelijke ontwikkeling en hygiëne etc.
Stem de thema's af op de hulpvragen van de cliënt en kijk wat hiervoor nodig is.

Project SEAD
Om mensen met een verstandelijke beperking weerbaarder en bewuster te maken is goede seksuele voorlichting nodig. Daarnaast is seksuele voorlichting van belang om het taboe rondom dit onderwerp onder de aandacht te brengen. Project SEAD (Sexual Education for Adults with Disabilities) is een internationaal project dat zich hiervoor inzet. Om het onderwerp seksualiteit meer onder de aandacht te brengen is een internationale bewustwordingscampagne georganiseerd. Daarnaast heeft SEAD materialen ontwikkeld om adequate seksuele voorlichting te kunnen geven aan mensen met een verstandelijke beperking.

Studenten aan de HAN te Nijmegen hebben onderzoek gedaan voor SEAD. De opvattingen en voorbeelden uit dit artikel komen voort uit hun praktijkonderzoek dat zich richt op seksuele voorlichting voor mensen met een verstandelijke beperking.

Tekst Elise Koehorst, Selma Kregting, Noeki van den Heuvel, Ramona Verberkt, Lindy Janssen